Tien jaar jojoën rond stikstoffabriek Zuidbroek. 'Als Zuidbroek aan gaat, kan Groningen uit' (2024)

Met gele reflecterende veiligheidsjassen en een Gasunie-bouwhelm kijken de mannen naar het versgemetselde muurtje. Op een geel plakkaat op het metselwerk prijken de namen van de commissaris van de Koning van Groningen, de burgemeester van Midden-Groningen, minister Eric Wiebes en de CEO van Gasunie.

Op deze plek verrijzen straks drie hoge witte destillatietorens, een grote compressorhal, een elektriciteitsgebouw en koelgebouwen. Een werkende fabriek die ,,de sleutel wordt om het Groningse gasveld te kunnen sluiten”, zegt de grote baas van Gasunie Han Fennema.

De CEO benadrukt hoe belangrijk dit moment is. Het is maandagmiddag 9 maart 2020 en over amper twee jaar moet de nieuwe stikstoffabriek, tien keer zo groot als de huidige installatie, volledig operationeel zijn. ,,Als Zuidbroek aan gaat, kan Groningen uit”, klinkt het plechtig uit de mond van minister Eric Wiebes.

De sfeer is ietwat ongemakkelijk door verontrustende berichten over een voor dan nog onbekend virus. Mogen we nou wel of geen handen schudden, klinkt het ietwat lacherig.

Wiebes wil het enthousiasme, ondanks deze covid-berichten, allerminst temperen. ,,In maart 2022 naar nul, jongens.

I Een plan (2013-2015)

Het is nogal een indringende boodschap die NAM-directeur Bart van de Leemput en VVD-minister Henk Kamp begin 2013 brengen. De aardbevingen, veroorzaakt door de gaswinning in Groningen, kunnen zwaarder en talrijker worden. De veiligheid van Groningen en haar inwoners staat op het spel.

Het is de kiem voor de uitbouw van de stikstoffabriek in Zuidbroek. De fabriek haalt stikstof uit de lucht en voegt deze toe aan gas uit Noorwegen en Rusland. Daardoor lijkt het buitenlandse gas exact op dat uit het Groningenveld en kan het dus gebruikt worden voor huishoudens in Nederland.

Gasunie Transport Services (GTS) komt eind 2014 met een uitgewerkt plan voor een extra installatie. Kosten: 150 miljoen euro. Voor dat geld kan er een fabriek met een capaciteit van 120.000 kubieke meter stikstof per uur naast de bestaande fabriek komen. Die zou dan al kunnen draaien vanaf 2019, klinkt het.

Minister Kamp wil dat niet. Een kleine fabriek zet geen zoden aan de dijk en hij wil geen risico’s lopen. Nederlanders mogen niet in de kou komen te zitten. Er moet een fabriek komen van zo’n achttien voetbalvelden groot die zeker 180.000 kubieke meter stikstof per uur uit de buitenlucht kan halen. De kosten worden geschat op 220 miljoen euro, mogelijk zelfs 300 miljoen euro. Burgemeester Rein Munniksma van de toenmalige gemeente Menterwolde (waar Zuidbroek onder valt) laat zich ontvallen dat het wel ,,een heel grote fabriek wordt”.

De aardbevingsproblematiek maant tot haast, ook al doordat de Raad van State eind van dat jaar beslist dat er nog maar maximaal 27 miljard kuub gas uit Groningen mag worden gewonnen. Het ministerie van Economische Zaken zet daarom voor de zomer van 2015 al de Rijkscoördinatieregeling in om procedures te verkorten en bezwaarmogelijkheden te verkleinen.

De Tussenklappenpolder bij Zuidbroek is de ideale bouwplek. Er staat al een installatie, er is voldoende afstand tot woningen en het is lekker dichtbij het Groninger gasveld, de zoutcavernes en het hoogspanningsstation in Meeden.

De bouw kan in het najaar van 2017 beginnen, horen de raadsleden van Menterwolde op 4 juni 2015. Er klinkt weinig protest, de noodzaak wordt gevoeld. Een CDA-raadslid wil nog wel weten of het echt nodig is dat die fabriek zo ,,knalwit” moet worden. ,,Grijstinten, is dat niet beter?”

Een aanwezige Gasunie-jurist legt de raadsleden uit dat dit niet kan omdat stikstof extreem koud is. ,,En dat moet zo blijven. Wit stoot warmte af.”

Omwonenden krijgen aan het einde van dat jaar tijdens bewonersbijeenkomsten te horen dat de fabriek over vier jaar gereed zal zijn. Kamp schrijft aan de Tweede Kamer dat de installatie een investering vergt van een half miljard euro en in oktober 2019 volledig zal draaien. Een investering die zorgt voor minimaal 7 miljard kuub minder gas uit het Groningenveld, schrijft de minister.

Niets lijkt de snelle komst van de fabriek nog in de weg te staan.

II Wel, niet, wel, niet (2015-2017)

De brief die Henk Kamp op 18 december 2015 heeft geschreven, zint oliemaatschappijen Shell en ExxonMobil niet. De oliegiganten zien met de komst van een grotere stikstoffabriek de gigantische winsten in gevaar komen die zij maken met de gaswinning in Groningen.

Dreigend laten Marjan van Loon (directeur Shell Nederland) en Joost van Roost (CEO Esso Nederland) de minister weten dat de overheid met het verlagen van de gaswinning uit Groningen, zonder dat het volgens de oliegiganten vaststaat dat de veiligheid in het geding is, de samenwerking met Shell en ExxonMobil op het spel zet. Maatregelen als een stikstoffabriek maken een rendabele exploitatie van het Groningenveld volgens de oliebedrijven niet langer mogelijk. Met als absoluut doemscenario: tientallen miljarden euro’s aan gas die in de Groningse grond blijven zitten.

Van Loon zal later zeggen ,,niet trots op die brief” te zijn. Die had nooit geschreven mogen worden.

Dat gebeurde wel. Net zoals dat lobbyisten van de oliemaatschappijen overuren draaien. Tal van gesprekken volgen met hoge ambtenaren van Economische Zaken. En met ministers Kamp, Jeroen Dijsselbloem (Financiën) en premier Mark Rutte.

In het rapport van de parlementaire enquêtecommissie gaswinning Groningen valt te lezen hoe de Nederlandse Aardoliemaatschappij (NAM) en haar aandeelhouders (Shell en ExxonMobil) ‘formeel en informeel’ om tafel gaan met kabinetsleden en Groningse bestuurders over het belang van het op peil houden van de winning. En de onwenselijkheid van de stikstoffabriek.

Gasunie maakt in die periode ook een draai. Waar het in 2014 nog pleitte voor de stikstofinstallatie, staat het gastransportbedrijf daar twee jaar later toch anders in. Een grotere fabriek is niet meer nodig. Er wordt sowieso al minder gas gewonnen uit het Groningenveld en als gevolg daarvan zit er meer druk in het veld, schrijft Gasunie Transport Services in juni 2016 in een analyse.

Bij het ministerie van Financiën vragen de ambtenaren zich inmiddels ook af wat dan nu nog de noodzaak is voor zo’n dure fabriek. Die 480 miljoen euro kan ook voor andere dingen worden gebruikt? Economische Zaken sputtert tegen. Er zijn immers ,,verwachtingen gewekt” bij de Tweede Kamer en, misschien nog wel veel belangrijker: bij de inwoners van Groningen. Stoppen met de ontwikkeling van de stikstoffabriek is ,,onverstandig”.

KEUZE VOOR NOG GEEN KEUZE

,,Het belangrijkste is nu herwinnen van vertrouwen, dan hoeft hij op termijn wellicht niet maximaal aan”, zegt Lodewijk Asscher op 25 augustus 2016 tijdens een bewindsliedenoverleg in het ministerie van Algemene Zaken. Asscher, dan vice-premier, zit samen met premier Mark Rutte en ministers Kamp en Dijsselbloem in het Torentje. Er is één agendapunt: moet de stikstofcentrale in Oost-Groningen wel worden gebouwd?

De mannen hebben een probleem, blijkt uit een gespreksnotitie. De installatie bij Zuidbroek is duur en voor de capaciteit en veiligheid niet nodig. Daarnaast is er een ‘reëel risico’ dat er winbaar gas in Groningen achterblijft als de installatie wordt gebouwd. Het zou de Nederlandse staat zo maar 40 tot 60 miljard euro kunnen kosten.

En dan is er ook nog Rusland. Het land heeft immense gasvoorraden. Maar de relatie met de Russen staat sinds de zomer van 2014 op scherp na de raketaanslag op vlucht MH17 boven het luchtruim van Oekraïne. De fabriek bij Zuidbroek zal ‘onze’ afhankelijkheid van het Russische gas vergroten, zo is de vrees.

Aan de andere kant: Henk Kamp heeft het beloofd aan de Tweede Kamer en aan de Groningers. Verwachtingen zijn gewekt en door minder gaswinning neemt de kans op zwaardere aardbevingen af.

De premier en zijn ministers komen er niet uit. Twee jaar nadat Kamp aankondigde een grote stikstoffabriek te laten bouwen, maken de vier mannen de keuze om nog geen keuze te maken. Het besluit wordt als een hete aardappel met zeker een jaar doorgeschoven. Een nieuw kabinet moet maar een knoop doorhakken.

Over acht maanden zijn er immers al verkiezingen, weten de mannen. Tweeënhalve week later schrijft Kamp in een brief aan de Tweede Kamer dat het kabinet ‘kort na de zomer van 2017’ alsnog een beslissing kan nemen. Die 7 miljard kuub vermindering kan ook op andere manieren worden gehaald, schrijft hij schermend met de GTS-analyse van juni 2016. Het uitstel met een jaar zorgt er ‘slechts’ voor dat de fabriek niet begin 2020 klaar zal zijn, maar eind 2021.

Groningen is woest. Het indrukken van de pauzeknop is de zoveelste belofte die wordt verbroken door ‘Den Haag’. ,,Een gemiste kans om de gaswinning nog verder te verlagen’’, zegt gedeputeerde Eelco Eikenaar die zijn teleurstelling vlak na het besluit moeilijk weet te verbergen. ,,Hoezo uitstel? Kamp wil die 480 miljoen euro voor de stikstoffabriek in de pocket houden. Doe niet mee met het gedraai en laat de kans om Groningen veiliger te maken niet voorbij gaan.’’

Kamp blijkt onvermurwbaar. Ja, hij had het beloofd. En GTS zei dat een stikstoffabriek nodig was. ,,Als we dat toen [in 2014] in een rechte streep tot een eind hadden gebracht, hadden wij aan het eind van het eerste kwartaal van 2020 die fabriek in gebruik kunnen nemen”, erkent de VVD-minister in februari 2017.

Maar ja. Volgens Kamp ligt er inmiddels een andere rekensom. Die afweging zorgt volgens hem dat het kabinet niet ,,in alle redelijkheid” voor 480 miljoen euro een fabriek kan laten neerzetten.

CDA-Kamerlid Agnes Mulder probeert het nog door Kamp voor te houden dat de gaswinning in Groningen hoe dan ook omlaag moet en ‘Zuidbroek’ kan helpen. Het helpt niet. De fabriek zou volgens de VVD-minister slechts enkele jaren meerwaarde hebben. De gaswinning wordt toch langzamerhand afgebouwd.

III De aarde beeft (2018-2019)

Het is even na drie uur in de middag, op de eerste schooldag na de kerstvakantie. De grond gromt. Het digibord van de openbare basisschool in Zeerijp schudt bijna van de muur. De jongste kinderen uit de peuterklassen beginnen spontaan te huilen. Mensen zijn angstig.

De aardbeving van 8 januari 2018 bij Zeerijp verandert alles. Tienduizend vastbesloten en eensgezinde Noorderlingen gaan met brandende fakkels de straten van de stad Groningen op.

Genoeg is genoeg, wordt er geschreeuwd.

Ook in Den Haag en op het hoofdkantoor van Gasunie dreunt de klap van 3,4 op de schaal van Richter na. Eric Wiebes zit dan nog maar een kleine drie maanden in het zadel als minister van Economische Zaken, maar hij is na deze beving helemaal overtuigd: de gaswinning moet omlaag. Misschien zelfs wel naar nul. Een stikstoffabriek in Zuidbroek past in dat plan.

De totaal verwachte investeringskosten worden dan inmiddels al op 556 miljoen euro geschat, schrijft algemeen directeur Bart Jan Hoevers van GTS nog geen twee maanden voor de beving. Met een grote kans dat een overschrijding van dat bedrag. Gasunie Transport Services houdt zelfs rekening met oplopende investeringen tot 650 miljoen euro. De complete stikstoffabriek (stikstofinstallatie, elektriciteitscentrale en mengstation) zal uiteindelijk 590 miljoen euro kosten, waarvan het grootste deel (zo’n 300 miljoen) voor rekening van de installatie komt.

Voor Wiebes telt geld in die zin niet. Volgens hem staat ,,veiligheid voorop” bij het nieuwe kabinet en daarom wil hij de vraag naar Gronings gas verminderen. En daar is de fabriek in Zuidbroek essentieel voor.

Zeerijp brengt alles in een stroomversnelling. In het Torentje van premier Rutte wordt de urgentie gevoeld en wordt gesproken over noodscenario’s als er straks gewonden of zelfs doden vallen door ’nog grotere aardbevingen’, blijkt uit mailverkeer tussen hoge ambtenaren. Wiebes wil doorpakken. Begin 2022 moet Zuidbroek er staan. En draaien. Bijna drie jaar later dan waar in de eerste plannen vanuit werd gegaan.

Eind 2019 ondertekenen het Amerikaanse miljardenbedrijf Air Products en bouwbedrijf Ballast Nedam een zogenaamde letter of intent . Zij gaan de fabriek bij Zuidbroek bouwen. Ballast Nedam krijgt er 62,2 miljoen euro voor. Vier maanden later staat Eric Wiebes te midden van andere hoogwaardigheidsbekleders op de bouwplaats.

,,In maart 2022 naar nul jongens.”

IV Corona (2020-2021)

De invloed van corona op het bouwproces is bijna net zo grillig als het virus zelf. Speelt covid-19 in de zomer eigenlijk geen enkele rol van betekenis voor het verloop, klinkt in september toch enig voorbehoud door. In de planning zit nog maar weinig rek.

Ruim drie maanden later krijgt het ministerie van Economische Zaken en Klimaat een voorwaarschuwing van GTS: de bouw ligt nog op schema om in april 2022 klaar te zijn, maar komt door de pandemie wel meer in de verdrukking. ‘Er is een reëel risico op vertraging’, schrijft Gasunie aan de dan verantwoordelijke minister Bas van ‘t Wout.

Nog geen vijf maanden later hangt de vlag er heel anders bij. Er ligt een ‘realistische planning’ en binnen negen maanden zal de fabriek klaar zijn. Het risico op een aanzienlijke vertraging is laag, schrijft GTS halverwege juni 2021. Enkele dagen later herhaalt minister Van ‘t Wout tevreden die woorden: er is ,,geen vertraging van Zuidbroek voorzien”. Amper drie maanden later komt Stef Blok daar op terug. Hij is de opvolger van Van ‘t Wout en stelt dat april misschien net ietsje te vroeg komt. ‘De afbouw van de gaswinning uit het Groningenveld ligt op schema en verloopt voorspoedig’, schrijft Blok haast optimistisch.

Om nog geen maand later van GTS te horen dat er alsnog sprake zal zijn van een extra vertraging van enkele maanden. De coronacrisis gooit wel degelijk roet in het eten. Door opvolgende lockdowns in China komt veel bouwmateriaal vertraagd aan. Zo komen de drie 65 meter hoge koeltorens die in China zijn gebouwd maanden later aan in Oost-Groningen dan gedacht. En door strenge reisbeperkingen kan Gasunie de in het buitenland gemaakte apparatuur niet ter plekke inspecteren.

Het blijkt het eerste dominoblokje dat omgaat. Alle oponthoud zorgt dat betrokken aannemers met extra kosten te maken krijgen. Wat voor sluimerend ongenoegen zorgt en een slechte onderlinge verstandhouding tussen Air Products en Ballast Nedam.

Desondanks mikken GTS en de bouwbedrijven nu op het einde van de zomer van 2022. GTS-baas Bart Jan Hoevers schrijft: ‘Zowel Air Products als GTS zijn ervan overtuigd dat deze aangepaste planning haalbaar is.’

IV Woeste staatssecretaris (2022-2023)

‘Fxxx’.

Dat appt staatssecretaris Hans Vijlbrief 10 seconden nadat hij het appje leest dat Zuidbroek wederom is vertraagd. Het is 3 juni 2022 en opnieuw lijkt de deadline ondanks gedane beloftes niet te worden gehaald.

De fabriek zou twee maanden geleden al volledig operationeel moeten zijn. Maar het gaat al een tijdje niet lekker, blijkt uit app- en mailverkeer tussen het ministerie van Economische Zaken en Klimaat en Gasunie.

Zuidbroek is inmiddels hard op weg de meest urgente en vervelende ‘nagel aan de doodskist’ van Vijlbrief te worden. Gastransportbedrijf Gasunie (waar GTS onder valt) is er ook wel klaar mee. Inmiddels is duidelijk dat hoofdaannemer en Amerikaanse multinational Air Products een diep conflict heeft met onderaannemer Ballast Nedam. Volgens de Nederlandse onderaannemer deugt er weinig van de planning van de Amerikanen. De hoofdaannemer beschuldigt Ballast Nedam er op zijn beurt van met onvoldoende personeel op de proppen te komen en dat er een gebrek aan expertise is. Er wordt over en weer gedreigd met miljoenenclaims en het neerleggen van het werk.

GTS, opdrachtgever voor de bouw, ervaart in de zomer en de daaropvolgende maanden van 2022 daarna flinke druk vanuit Den Haag. Vooral de net aangetreden Vijlbrief zit als een bok op een haverkist. De stikstoffabriek moet er koste wat het kost komen om de gaskraan dicht te kunnen draaien.

Om dat te kunnen halen, heeft GTS inmiddels zogeheten incentives beschikbaar gesteld aan het Amerikaanse bedrijf. Deze extra financiële stimulans om vaart te maken komt bovenop de honderden miljoenen euro’s van de hoofdsom.

Dat zorgt ook voor spanning buiten de bouwplaats. Gasunie Transport Services licht op de achtergrond een select groepje Kamerleden van VVD, D66, CDA, PvdA, GroenLinks en ChristenUnie in dat er opnieuw vertraging is rond de stikstoffabriek in Zuidbroek. En ook dat er extra geld (‘tientallen miljoenen euro’s’) is gegeven aan Air Products om de vaart erin te houden. Vijlbrief licht het parlement ook in, maar vertelt niets over het extra geld. Bij Economische Zaken en Klimaat zijn ze dan ook pissig op GTS dat zij op eigen houtje willekeurig wat Kamerleden hebben ingelicht.

Het is rond dezelfde tijd dat bouwbedrijf Ballast Nedam en Air Products er toch uitkomen. Het Amerikaanse bedrijf geeft de Nederlandse bouwer ruim 21,9 miljoen euro extra. Opgelucht meldt GTS-baas Hoevers in de zomer dat de oplevering ‘ietsje’ opschuift: naar oktober. Wat buiten beschouwing blijft: Niet Air Products, maar GTS betaalt de ruim 20 miljoen euro euro aan Ballast Nedam.

De ‘witte rook’ blijkt echter van korte duur. Kort na de zomer moet GTS-baas Hoevers melden dat er opnieuw vertraging op is getreden, vooral door een oplaaiende ruzie tussen Air Products en Ballast Nedam.

DRUK ZETTEN MET WOORDEN

Vijlbrief is inmiddels meer dan pissig door de opeenvolgende vertragingen en rept over ‘gepruts rond Zuidbroek’. Hij wil Air Products op het matje roepen. Bij GTS zien ze dat liever niet. De vrees is dat de Amerikanen alleen maar gaan ‘klagen over anderen en ‘om meer geld gaan vragen.’ Maar bij het ministerie zijn ze er wel klaar mee. Veel kan het ministerie niet uithalen, los van druk zetten met gefrustreerde woorden. Een ambtenaar mailt dat het voor ‘zo’n directeur van Air Products echt niet leuk is om ter verantwoording geroepen te worden’. Volgens de ambtenaar gaat er ‘bovendien ook een signaal vanuit naar GTS’.

GTS grijpt niet hard in. Het staatsbedrijf biedt wel meer geld aan de Amerikanen. Een boetebedrag van 15 miljoen euro voor het niet halen van de bouwdeadline wordt meerdere malen naar achteren geschoven en zelfs geschrapt. Zo valt in een intern bericht van 28 november 2022 te lezen dat AP nog ‘in juli tekende voor een planning waarbij de fabriek nog deze maand zou worden opgeleverd’.

Uit de vrijgegeven documenten komt het beeld naar voren van GTS dat steeds extra geld en ruimte biedt aan Air Products, maar dat het Amerikaanse bedrijf zich opstelt als een Rupsje Nooitgenoeg.

Follow the Money schreef afgelopen februari dat er in totaal 60 miljoen euro extra op de rekening van het miljardenbedrijf is bijgeschreven. Dat bedrag wordt bevestigd door Gasunie. Op 22 februari 2023 laat D66-Kamerlid Faissal Boulakjar in een openbaar gesprek in de Tweede Kamer met GTS en Air Products vallen dat er al toen al zeker 30 miljoen euro was overgeboekt. De niet geinde boetes en de tientallen miljoenen euro’s extra’s mogen van de ACM worden doorberekend via de tarieven.

Bij GTS zijn ze er in 2022 hoe dan ook klaar mee. Hoevers en zijn medewerkers hebben het idee geen kant op te kunnen met de Amerikanen die volgens GTS inmiddels staan op de ,,onredelijke eis van nergens meer aansprakelijk voor te zijn”. Hoevers noemt het gedrag van AP ,,niet constructief” en de Amerikanen zijn in zijn ogen in dit conflict ,,de onredelijke” partij. Gasunie dreigt met een claim van 21 miljoen euro, maar bijt ogenschijnlijk niet door. Het gastransportbedrijf uit Groningen wil ,,vanwege de juridische gevoeligheden” geen uitspraak doen of er überhaupt nog een claim ligt.

V Hand in hand

Het is maandagmorgen 9 januari 2023. De bouwplaats in Zuidbroek, gebarricadeerd met hekken en containers, is veranderd in een fort. De beveiligers zijn onverbiddelijk. Zo’n 150 bouwvakkers, technici en subcontractors meldden zich demonstratief en in opdracht van Ballast Nedam bij de stikstoffabriek om het werk te hervatten.

Maar het terrein komen ze niet op.

Vlak voor de jaarwisseling heeft Air Products het contract met Ballast Nedam ontbonden. Het bouwbedrijf zou gemaakte afspraken niet nakomen, maar Ballast Nedam accepteert dat niet. Het is beide partijen menens. Ballast Nedam stuurt zijn werklieden georkestreerd naar de poort, Air Products laat beslag leggen op tientallen miljoenen van het bouwbedrijf en claimt stagnatieschade (5,7 miljoen euro per maand) van de onderaannemer.

De bedrijven geven elkaar de schuld van grote tegenvallers. Vlak voor de feestdagen stonden Air Products en Ballast Nedam al in kort geding voor de rechter. Die bepaalde dat de bedrijven eerst het werk moeten afmaken. Vooral Air Products is ontevreden over de uitspraak. Het bedrijf ziet geen toekomst meer met Ballast Nedam en trekt de stekker uit de samenwerking. Met opnieuw een nieuwe vertraging tot gevolg, hoewel het bedrijf achter de schermen al wel een opvolger klaar had staan.

‘Onprofessioneel’, schrijft staatssecretaris Hans Vijlbrief haast onparlementair als hij de twee kemphanen omschrijft. ‘Het is onvoorstelbaar dat zij een project van groot nationaal belang zo uit de hand laten lopen.’ De nieuwe vertraging tot 1 oktober 2023 noemt de staatssecretaris ‘onacceptabel’. Er is bij hem ‘nul komma nul begrip voor de situatie’. Vijlbrief wil het Groninger gasveld sluiten. Zuidbroek is de sleutel om dat voor elkaar te krijgen. Hij eist rust in de keet.

Die komt er wonderwel vrijwel direct. Want hoewel de fabriek in oktober nog niet volledig operationeel is, draaien de productietorens van Zuidbroek in november al wel op proef. En sinds januari van dit jaar kan de fabriek volledige productie van 10 miljard kuub stikstof per jaar draaien. Bijna hand in hand met het definitief stoppen van de gaswinning uit het veld in Groningen.